Alegoria?!
Mbase nuk do ishte gabim t’ia nisnim me pyetjen: Çfarë vendi zë alegoria në artin e fjalës (d.m.th. në Letërsi)? A është alegoria me të vërtetë art?
Sigurisht që pyetja e fundit e vështirëson akoma dhe më shumë punën, pasi ajo na çon te pyetja e “frikshme”: Çfarë është arti?
Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje, jo vetëm që duhen njohuri dhe aftësi të jashtëzakonshme, por vështirësia qëndron edhe te fakti, se angazhimi për t’u marrë me ‘të, është detyrimisht një angazhim teorik, pra teorizim. Dhe, përpjekja për të teorizuar artin (që është bërë kushedi sa herë), përbën një problem në vetvete, sepse vetë arti nuk është një dukuri me natyrë teorike. Prandaj, duke mos dashur të zhytem në llucën e teorizimit dhe si pasojë e kësaj, duke mos dashur të mbështetem në përkufizime, pyetjes lidhur me artin unë do parapëlqeja t’i përgjigjesha duke iu referuar mendimtarit më antiteorik që ka filozofia perëndimore: Frederik Niçes.
“Hirësia e tij” Niçja, tek vepra gjeniale “Lindja e tragjedisë” na bën të ditur, se arti është veprimtari metafizike. Në rastin konkret, nuk bëhet fjalë për “metafizik” në kuptimin tradicional, pasi po në këtë vepër Niçja thotë se kërkon ta shohë artin nga pikëpamja e jetës, që do të thotë, se arti është “metafizik”, në kuptimin se bëhet fjalë një dukuri ku jetësorja kapërcen vetveten në vazhdimësi, duke u shumëfishuar dhe amplifikuar. Pikërisht në këtë kuptim unë jam i mendimit se arti është një veprimtari metafizike, madje më metafizikja e mundshme.
Duke iu rikthyer tani alegorisë, pyetja që do mund të shtrohej është: A e ka këtë karakter metafizik alegoria? A është alegoria një kapërcim amplifikues? Kam frikë se kësaj pyetje nuk mund t’i përgjigjemi dot kollaj me “Po”.
Duhet pohuar paraprakisht, se e gjitha kjo që sapo thamë, synon të diskutojë faktin nëse mund të bëj pjesë apo jo tek arti alegoria. Pra: A është alegoria Art?
Në pamje të parë, duket sikur alegoria e përmban këtë karakter “metafizik” të artit (edhe pse në një formë të trashë dhe primitive), sepse ajo na paraqitet si një akt kapërcimi, duke qenë se është një formë e të shprehurit përmes nënkuptimit. Pra, alegoria thotë diçka që është më tepër nga sa duket.
Nëse e pranojmë këtë, atëherë është e vërtetë se kemi të bëjmë me amplifikim metafizik, pra me art. Mirëpo, problemi qëndron pikërisht në faktin, se nuk mund ta pranojmë kaq lehtë një gjë të tillë, d.m.th. nuk mund ta pranojmë dot se alegoria shpreh më shumë se sa ç’thotë, sepse alegoria, thjesht dhe vetëm thotë “diçka” në vend të “diçkaje” tjetër, pra ajo thjesht zëvendëson dhe mbulon atë që kërkon të paraqesë. Dhe, kjo do të thotë, se këtu nuk kemi asnjë amplifikim apo shumëfishim, sepse në qoftë se “diçka” zëvendësohet nga “diçka” tjetër, ajo nuk shtohet dhe as nuk kapërcehet, por thjesht fshihet dhe konservohet nga “diçka” tjetër, për tu lënë ashtu siç është.
Pra, alegoria duke mos amplifikuar asgjë, nuk transformon asgjë, por përkundrazi, bën diametralisht të kundërtën, sepse në vend që të transformojë, ajo konservon. Alegoria është konservatore, ndërkohë që arti (për nga natyra e tij) është thellësisht revolucionarizues, dhe revolucioni është mbase dukuria më metafizike që mund të konceptohet. Kështu, na rezulton se alegoria qenka pak si tepër larg artit.
Veç të tjerash, në përputhje me natyrën e saj të fshehjes përmes zëvendësimit, alegoria manifeston mendësinë, se ajo që nënkuptohet duke u fshehur, është gjithmonë një gjë e mirëpërcaktuar dhe univoke. Kjo mendësi është pikërisht ajo që dallon alegorinë nga simboli, sepse simboli është një nyje kuptimore, që do të thotë, se ndryshe nga alegoria, simboli nuk ka natyrë kuptimore moniste, por ai përmban kuptimësi shumëpërmasore.
Kështu, alegoria bëhet injektuesja e mendësisë së monizmit kuptimor, pra e idesë amatoreske, se pas asaj që thuhet qëndron gjithmonë një gjë tjetër. Duke qenë kështu, alegoria ka natyrë reduktuese dhe tkurrëse, sepse çfarëdo që të thuhet, ajo që qëndron e fshehur (a thua se bëhet fjalë gjithmonë për ndonjë lepur), është përherë vetëm një gjë dhe vetëm një kuptim. Pra, këtu nuk bëhet fjalë për amplifikim dhe shumëfishim, por përkundrazi, për reduktim dhe shterim.
Gjithashtu, duke pasur parasysh monizmin kuptimor, nuk duhet të harrojmë se pyetjen e famshme dhe idiote, “Çfarë ka dashur të thotë autori me këtë?”, e kemi peshqesh prej mendësisë së alegorisë. Kjo pyetje (tashmë legjendare në traditën e vobektë të kritikës letrare shqiptare), presupozon në mënyrë a prioristike, se në fund të fundit, çfarëdo që të shkruaj “autori”, ajo që qëndron në themel është gjithmonë një gjë e mirëpërcaktuar, e cila është pashmangshmërisht e kapshme, dhe edhe në qoftë se ndodh që nuk e kapim dot, mjafton të pyesim “autorin” e ai mund të na e tregojë vetë atë “çfarë ka dashur të thotë” (po me autorët që kanë vdekur si i bëhet!). Mirëpo, kush na siguron që “autori” e di se “çfarë ka dashur të thotë”?
Kështu, jo vetëm që ajo çfarë fshihet është një e vetme dhe e mirëpërcaktuar, por ajo na paska edhe një ekzistencë objektive pavarësisht nga ne. Një gjë e tillë na jep përshtypjen sikur kemi të bëjmë me ndonjë send që “autori” na e paska fshehur duke na vënë në lojë, dhe, siç duket qartë, e gjitha kjo është tepër folkloristike dhe sharlatane.
Këtë sharlatanizëm folkloristik, që gjendet së tepërmi në letërsinë dhe kritikën letrare shqiptare, e mban gjallë dhe e ushqen prania e shpeshtë e alegorisë dhe mendësia e saj kuptimshteruese. Prandaj, le të përpiqemi të heqim dorë prej këtij primitivizmi të të shprehurit, që quhet: alegori.
Armand DEDEJ
